Trò Vật cù ở đền Bạch Mã

Theo truyền thuyết: Năm Giáp Thìn (1424), sau khi tiến quân vào vùng đất Nghệ An, Lê Lợi đã đến vùng Đa Lôi, Tổng Bích Triều, huyện Thổ Du thuộc huyện Thanh Chương ngày nay để tuyển mộ binh lính chuẩn bị đánh đuổi quân Minh. Hưởng ứng lời kêu gọi của Lê Lợi, Phan Đà đã xin gian nhập vào nghĩa quân của Lê Lợi và được giao nhiệm vụ tuyển mộ dân đinh, trai tráng khỏe mạnh, nhanh nhẹn của địa phương để sung quân. Với tài lực ông đã nghĩ ra hình thức tuyển binh độc đáo đó là tổ chức thi vật cù, từ đó đến nay, vật cù đã trở thành một hoạt động văn hóa đặc sắc trong lễ hội đền Bạch Mã thu hút đông đảo người dân trên địa bàn huyện Thanh Chương tham gia.

Vật cù là một trò chơi đơn giản, không tốn kém. Để chuẩn bị cho hội vật cù, trước đó ít ngày, ban tổ chức chuẩn bị một quả cù được làm từ củ chuối, đặc biệt thích hợp là củ chuối hột loại lớn. Củ chuối được đẽo thành hình tròn có đường kính cỡ 30cm, trọng lượng 5 - 7 kg. Quả cù phải sạch nhựa và có độ dẻo cần thiết, bởi nó thường xuyên bị giành giật, quăng ném mạnh dễ vỡ trong khi chơi. Quả cù sau khi lược đẽo xong, được luộc qua nước sôi, vớt ra phơi nắng khá kỹ và rất dẻo, không bị nứt vỡ khi chơi. Sân chơi cù thường là những sân cát bên bờ sông hay trong làng, chiều dài khoảng 50m, rộng độ 25m, 2 phía cuối sân đục 2 lỗ tròn để ném cù.

Có ba hình thức chơi cù là: Cù gôn, cù đẩy và cù nước. Cả ba lối chơi này đều có chung hình thức tính điểm và bố trí giống nhau, Với trò vật cù ở đền Bạch Mã thường tổ chức vật cù gôn tức là ở hai đầu sân của mỗi bên đào một hố sâu rộng 50 x 50cm, phía trên cắm 1 lá cờ hội. Mỗi trận diễn ra khoảng 15 phút, mỗi đội có 7 người tham gia tranh cù, vật cù để làm sao đưa được quả cù vào đích của phe đối phương. Để phân biệt người của hai đội, ban tổ chức qui định màu sắc thông qua dải khăn màu vàng và đỏ quấn ngang hông. Tuy từ xưa không có một điều luật cụ thể, nhưng trong hội vật cù không hề có lối chơi thô bạo, ác ý, chơi quyết liệt nhưng cũng rất trong sáng. Kết thúc cuộc chơi, đội nào có số lần đưa cù vào đích của đối phương nhiều hơn là đội thắng. Giải thưởng mang tính tượng trưng, có khi là những tràng pháo tay của khán giả. Ở hội vật cù trong lễ hội đền Bạch Mã, du khách thập phương xem và cổ vũ rất đông, hò reo, đánh trống chiêng cuồng nhiệt cổ vũ cho đội nhà và tán thưởng những đường chạy cù ngoạn mục.

 Vật cù là một trò chơi dân gian khá hấp dẫn và độc đáo, duy nhất chỉ còn duy trì trong lễ hội đền Bạch Mã, huyện Thanh Chương. Hiện nay, mặc dù trò chơi này đang được chính quyền và Nhân dân địa phương bảo tồn và phát huy bằng việc duy trì trong hoạt động lễ hội đền Bạch Mã, song chỉ dừng lại ở tính chất địa phương.

Mặc dù nghỉ hưu nhưng không nghỉ trí ông Tân rất ham mê môn thể dục thể thao, hoạt động văn hóa văn nghệ, làm Bí thư chi bộ, Hội NCT xóm,… đặc biệt là trọng tài các trận đấu bóng đá, bóng chuyền mặc dù "Ăn cơm nhà vác tù và hàng tổng" Ông lúc nào cũng hăng say với công việc. Ông đã được tặng thưởng Huy chương vì sự nghiệp văn hóa thể dục thể thao, nhiều bằng khen, giấy khen các loại. Được nhân dân cả  vùng tôn vinh là "Người trọng tài nhân dân".

                                                                                                            Nguyễn Hữu Mai