Sự tích.

Từ xa xưa khi nhắc đến các ngôi dền thiêng của xứ nghệ dân gian đã truyền tụng câu: Nhất Cờn, nhì Quả, tam Bạch Mã, Tứ Chiêu Trưng. Đền Bạch Mã nằm trên địa bàn thôn Tân Hà (nay là Hà Lương) - xã Võ Liệt - huyện Thanh Chương. Theo truyền thuyết và đền phả, Đền Bạch Mã được lập để thờ danh tướng Phan Đà  người thôn Chi Linh xã Võ Lỉệt huyện Thanh Chương. Bạch Mã là gọi theo tên con ngựa trắng mà tướng Phan Đà thường cưỡi khi ra trận.

Sử cũ, đền phả và truyền thuyết ở Thanh Chương cho biết: Thời trẻ, Phan Đà là cậu bé thông minh, tuấn tú có tài võ nghệ được nhân dân tin yêu, bạn bè mến phục. Năm 1418, khi  Bình Định Vương Lê Lợi về tại Nghệ An, Phan Đà đã đưa tòan bộ nghĩa quân của mình gia nhập vào nghĩa quân của Lê Lợi và lập được nhiều công lớn và hy sinh trong một trận chiến khi mới 24 tuổi.

Đánh giá công lao của ông, sau này khi lên ngôi vua Lê Thái Tổ (Lê Lợi) đã truy phong cho ông là “Đô Thiên Đại Đế Bạch Mã Thượng Đẳng Phúc Thần”  cho lập đề thờ và liệt vào hàng “Điển lễ Quốc tế”, nghĩa là tế lễ theo nghi thức nhà nước do quan triều đình làm chủ tế. Về sau, các triều đại phong kiến đã tiếp tục sắc phong hơn 100 đạo sắc và gia phong là Thượng Thượng Thượng Đẳng  tối linh tôn thần.

Toàn cảnh Đền Bạch Mã.

Từ xa xưa, Đền Bạch Mã nổi tiếng linh thiêng, người xe qua đây, kể cả quan lại cũng phải dừng lại cất mũ nón vái lạy. Thần Đền cũng đã giúp người dân Võ Liệt nói riêng và người dân trong vùng vượt qua nhiều trận thiên tai, giặc giã. Ở đây vẫn còn truyền tụng câu chuyện vào dịp giỗ thần Đền (13/6 âl) là sẽ có mưa dù có thể trước và sau đó trời vẫn nắng nóng.

Đền Bạch Mã cũng là nơi ghi dấu ấn nhiều sự kiện lịch sử quan trọng gắn với các sự kiện chinh phục phương Nam của nhiều triều đại phong kiến, nhiều bậc vua chúa đã từng đến dâng hương và lưu trú tại đền.  Có câu chuyện kể rằng trong một lần chinh phạt phương Nam khi vào đến Nghệ An đêm nằm mơ vua thấy có một võ tướng cưỡi một con ngựa trắng đến phủ phục dưới chân vua và nói; nhà thần ở gần sông, cảnh vật hữu tình, dân gian thuần hậu mời thánh thượng ghé qua. Tỉnh dây vua cho gọi các quan văn võ cùng đi và gọi thêm các quan tại địa phương đến hỏi thì được biết thần đền Bạch Mã đến báo mộng và vua đã đến ngủ lại đền. Sau khi chinh chiến phương Nam thắng lợi trên đường trở về đức vua quay lại đền bái tạ và cho nâng cấp tu bổ lại đền... Trong cao trào cách mạng 1930-1931, Đền Bạch Mã được sử dụng để tổ chức các hoạt động bí mật của tổ chức Nông hội xã Võ Liệt. Năm 1945, nhân dân tổng Võ Liệt đã tập trung tại đền trước lúc Đến huyện đường lật đổ chính quyền thực dân phong kiến và rất nhiều sự kiện quan trọng khác.

Không những nổi tiếng linh thiêng, Đền Bạch Mã còn là một công trình kiến trúc có giá trị lịch sử văn hóa. Là công trình tưởng niệm một danh tướng  do đích thân nhà vua ra chiếu chỉ nên đã được đầu tư thực hiện cẩn trọng với tổng diện tích khoảng 2 ha. Ngày trước nằm bên bờ Sộng Rộ, một con sông bắt nguồn từ dãy Giăng Màn (tên gọi dãy Trường Sơn đoạn qua Thanh Chương) uốn lượn qua nhiều địa pương trước lúc đổ ra sông Lam tại Rộ.  Công trình gồm có Tam Quan, Nghi Môn, Thượng điện, Trung điện, Hạ điện, Tả vu và Hữu vu với nhiều kiến trúc độc đáo. Ngay công đền là tượng hai con voi chiến, hai bên đền là hai con ngựa trắng. Đặc biệt, sau hơn 500 năm các màu sơn trên cánh cửa vẫn tươi tắn rõ nét. Trong Đền còn lưu giữ được nhiều cổ vật và đồ tế khí quý hiếm như tượng gỗ, cỗ xôi gà bằng gỗ sơn son thiếp vàng…

Với những giá trị như vậy, ngày 24/3/1994 Bộ Văn hóa Thông tin đã có Quyết định xếp hạng Đền Bạch Mã là “Di tích lịch sử văn hóa - Kiến trúc nghệ thuật” cấp Quốc gia. Từ khi được xếp hạng di tích cấp quốc gia, Đền Bạch Mã thường xuyên được sự quan tâm của UBND tỉnh, Sở Văn hóa Thông tin, Ban Quản lý di tích và danh thắng  hỗ trợ kinh phí để tu sửa, tôn tạo, khôi phục lễ hội nhằm bảo vệ và phát huy tốt giá trị của di tích.

            Lễ hội Đền Bạch Mã – Điểm đến văn hóa tâm linh

Lễ hội đền Bạch Mã đã có từ rất lâu đời. Trước đây dưới thời phong kiến, hàng năm tại đền lễ được tổ chức hai lần. Đó là lễ tế hiệp được tổ chức vào dịp đầu xuân để tế thần Bạch Mã và các thành hoàng trong vùng gọi là lễ tế điển được tổ chức vào ngày 13/6 âl là ngày mất của tướng quân Phan Đà để tế thần Bạch Mã và những người được thờ phụng trong đền, bao gồm các phó tướng và nghĩa quân đã cùng Phan Đà chiến đấu và hy sinh.

Từ sau cách mạng Tháng Tám, do nhiều nguyên nhân các hoạt động này không được tổ chức thường xuyên. Từ sau khi đền được xếp hạng (1994), huyện Thanh Chương và xã Võ Liệt đã bắt đầu khôi phục dần các hoạt động và từ  năm 2001 đến nay được sự giúp đỡ, phối hợp của Sở văn hóa thể thao… huyện Thanh Chương đã khôi phục lễ hội. Hàng năm, lễ hội được tổ chức rất quy mô, ngày càng thu hút được sự quan tâm của nhân dân và du khách. Cùng với tổ chức lễ hội, bằng công tác xã hội hóa, lãnh đạo huyện đã mời gọi sự giúp đỡ,  đầu tư của con em trên khắp mọi miền đất nước, các nhà hảo tâm và sự đóng góp của cán bộ và nhân dân với số tiền hàng tỷ đồng để tiếp tục mở rộng khuôn viên và các công trình. Trước mùa lễ hội năm 2023 Đền Bạch Mã được đầu tư số tiền là 929 triệu, trích từ nguồn xã hội hóa. Do công ty Cổ phần Đầu tư xây dựng Á Âu thi công: cải tạo toàn bộ sân Đền, thay thế toàn bộ vách bằng gỗ của Trung điện và Thượng điện, thay trần do bị hư hỏng, làm mới 3 khám ngai để bảo vệ long ngai, bài vị, làm 4 giá bát bửu và sửa chữa bàn thờ và đồ tế khí bị hư hỏng, đầu tư mới hệ thống điện chiếu sáng với hơn 200 đèn Led. Mua sắm thêm bàn ghế, đồ dùng, đồ tế khí, lầu hóa hương, sân để xe, hệ thống bờ rào, kè lại hệ thống ta luy, bờ dải trước đền; Làm hệ thống mương thoát nước: Hệ thống đường di xung quanh di tích…Được khoác lên mình bộ áo mới, Đền Bạch Mã trở nên lung linh, huyền ảo về đêm nhưng cũng không kém phần linh thiêng, uy nghiêm của ngôi đền có bề dày lịch sử.

Lãnh đạo Bộ Văn hóa thể thao- Du lịch và UBND tỉnh Nghệ An trao băng công nhận 

 “Di sản văn hóa phi vật thể Quốc gia Lễ hội Đền Bạch Mã" cho lãnh đạo huyện Thanh Chương.

Lễ hội Đền Bạch Mã được tổ chức vào các ngày 9, 10/2 âm lịch hàng năm, gồm 2 phần. Phần lễ gồm: lễ khai quang, lễ yết cáo, lễ rước thần được tổ chức trong ngày 9, lễ đại tế được tổ chức vào ngày 10/2. Phần hội gồm các hoạt động văn hóa thể thao như: bình thơ, thi người đẹp lễ hội; các môn TDTT: bóng đá, bóng chuyền, kéo co, ném còn, vật cù và đập niêu. Trong đó môn bóng chuyền sẽ quy tụ nhiều đội bóng với các  vận động viên có tên tuổi trên địa bàn tỉnh tham gia thi đấu. Trong đêm văn nghệ, thi người đẹp lễ hội còn tổ chức biểu diễn các chương trình văn hóa, văn nghệ phục vụ nhân dân và du khách. Ngoài ra  Ban tổ chức cũng sẽ phối hợp với các tổ chức, cá nhân triển khai việc giới thiệu và bán 20 sản phẩm OCOP. Các hoạt động phong phú này hứa hẹn sẽ thu hút hàng chục ngàn lượt du khách.

Thi nữ sinh Thanh lịch tại lễ hội Đền Bạch Mã

Vật cù môn thể thao độc đáo không thể thiếu tại lễ hội Đền Bạch Mã.

Để làm phong phú hơn các hoạt động, huyện sẽ phối hợp với Bào tàng Xô Viết Nghệ Tĩnh tổ chức triển lãm tranh ảnh về truyền thống Xô Viết và các thành tựu Kinh tế - xã hội trong giai đoạn đổi mới của đất nước, của tỉnh và huyện. Cùng với đó, việc Đảo Chè – Đập Cầu Cau (nằm gần đền Bạch Mã) đang trở thành một điểm du lịch thu hút nhiều du khách cũng sẽ tạo thêm sức hút để nhiều người đến với lễ hội.

Lễ hội Đền Bạch Mã đã được Nhà nước công nhận “Di sản văn hóa phi vật thể Quốc gia” ăm 2019 nâng tầm di sản. Giữ gìn phát huy giá trị di tích, tổ chức lễ hội truyền thống Đền Bạch Mã là một việc làm thể hiện đạo lý uống nước nhớ nguồn, tỏ lòng biết ơn đối với các  bậc tiền nhân đã có công với muôn dân trăm họ. Là việc làm thiết thực phát huy bản sắc văn hóa truyền thống của quê hương, đất nước có tác dụng giáo dục sâu sắc đối với mọi tầng lớp nhân dân, nhất là thế hệ trẻ.

Trần Đình Hà. (Sưu tầm và biên soạn)