Xứ Phuống huyện Thanh Chương là một vùng đất học, nơi lưu danh nhiều ông nghè, ông cử. Trong đó có Tiến sỹ Nguyễn Tiến Tài- một danh nhân nổi tiếng, từng làm Đô ngự sử, Đặc tiến Kim tử Vinh lộc đại phu, Đô tri tham chính tự khanh, Hộ bộ Tả thị lang. Tên tuổi ông được khắc trên bia đá ở Văn miếu Quốc tử giám Hà Nội và nhiều sách sử khác. Nhà thờ ông đã được công nhận là Di tích lịch sử cấp Quốc gia vào năm 1993., là di tích thứ 3 trên địa bàn huyện Thanh Chương được đón nhận vinh dự này.
Nguyễn
Tiến Tài (1642-1697, Gia phả dòng họ chép ông mất năm 1707),
người làng Thổ Hào, xã Nhân Thành phủ Đức Quang. Nay là xã Thanh
Tùng, Huyện Thanh Chương, tỉnh Nghệ An. Ông đỗ Tiến sĩ khoa Giáp Thìn năm Cảnh
Trị 2 đời vua Lê Huyền Tông (1664), ra làm quan thăng lên tới chức Lại bộ
Thượng thư, nhập nội hành khiển, Nghĩa quận công.
Theo Nguyễn
Tiến gia phả viết bằng chữ Hán, hiện còn
lưu giữ được: Nguyễn Tiến là dòng họ
danh gia vọng tộc, có người làm quan trong triều, còn số người thi đỗ Hương
cống, Sinh đồ thì dường như đời nào cũng có, có nhiều người am hiểu phong thủy
địa lý, một bộ môn khoa học được người xưa rất trọng vọng. Thủy tổ ông
có hiệu là Đạo Nguyên Huyền Tế, thọ 112 tuổi từng làm cai tri bạ tổng Bích
Triều, Thổ Hào, Võ Liệt.
Sông Lam- đoạn qua bến Ba Nghè- nơi có 3 vị đại khoa từng qua lại, đi thi, vinh quy bái tổ.
Nguyễn
Tiến Tài thuộc đời thứ 7 của dòng họ có tên húy là Lệnh, tên tự là Tiến Tài,
sinh vào giờ Mùi ngày mồng 8 tháng 4 năm Nhâm Thân (1642). Thuở nhỏ ông rất
hiếu học, lại được giáo dưỡng rất nghiêm, năm 17 tuổi đã đem lều chõng đi dự
thi Hương ở trấn Nghệ An. Ông từng đỗ Hương cống hai khoa, song thi Hội lần đầu
khoa thi năm Tân Sửu (1661) chỉ đỗ đến Tam trường. Sau ông lặn lội tìm ra huyện
Gia Lâm trấn Kinh Bắc để học hỏi thêm, đến khoa thi năm Giáp Thìn (1664) niên
hiệu Cảnh Trị thứ 2 đời Lê Thần Tông ông đỗ Đệ tam giáp Đồng Tiến sĩ xuất thân,
được bổ làm Giám sát Ngự sử đạo Hải Dương, rồi thăng dần đến Đốc thự trấn Nghệ
An. Năm Ất Sửu (1685) đời Lê Huy Tông ông được cử làm Phó sứ đi sang nhà Thanh
làm công việc tuế cống hàng năm. Khi về được thăng chức Hữu Thị lang Bộ Lễ.
Bình sinh ông sáng tác rất nhiều thơ văn, hiện trong gia phả chỉ chép được một
số bài. Năm ông vừa thi đỗ Tiến sĩ, vào làm quan trong triều thì có vị quan đầu
triều là Tham tụng Thượng thư Bộ Lại Đông các Đại Học sĩ Yến Quận công được về
trí sĩ. Các quan đồng liêu họp mặt làm thơ tặng tiễn. Tiến sĩ Nguyễn Tiến Tài
cũng gửi một bài thơ luật lên chúc mừng. Bài thơ tạm dịch như sau:
Dòng dõi thi thư, bậc đại nho của đất nước,
Đắc chí đường mây, bước trên lối rải hoa.
Đức sánh với ông Thiệu công nhà Chu,
Mưu lược ngang với ông Bá Ích đời Ngu Thuấn.
Kẻ sĩ theo về học sư thầy nước Lỗ,
Khách Kỳ Anh tới dự hội ở Lạc Dương.
Đức lớn mừng rằng để cho con cháu,
Đời đời làm công hầu tướng tướng.
Khi làm quan Bố chính sứ Hải Dương, hoặc làm Đốc thự
trấn Nghệ An, đặc biệt là khi đi sứ nhà Thanh, lịch lãm sơn xuyên, ông quyết
tâm học nghề địa lý phong thủy, một là kế nghiệp cha ông, hai là tạo tác nhân
duyên làm phúc cho đời. Sau Tiến sĩ Nguyễn Tiến Tài trở thành thầy địa lý nổi
tiếng trong vùng xứ Nghệ.
Tên tuổi ông được khắc trên bia đá ở Văn miếu Quốc
tử giám Hà Nội. Các sách Hán Nôm cổ như Lịch triều đăng khoa lục,
ký hiệu VHv.652, Liệt huyện đăng khoa lục, ký hiệu A.485,
Sách Các nhà khoa bảng Việt Nam xuất bản năm 1993 đều thấy ghi
chép hành trạng.
Có một số tài liệu chép rằng: Nguyễn Tiến Tài
mất năm Năm Chính Hòa thứ 18 (1697), hưởng dương 55 tuổi, được Chúa
Trịnh ban tặng Tả thị lang bộ Hộ, ban thụy Chất Trực, tước Tử, phong Phúc
thần, phong tặng Triều đại phu, Hải Dương đẳng xứ Tán trị Thừa chính ty Tham
chính, Cửu Giám nam nhưng trong gia phả họ Nguyễn Tiến ở làng Nhân Vực lại ghi
rõ: “Ông sinh vào giờ Mùi ngày mồng 8 tháng 4 năm Nhâm Thân, mất vào giờ Sửu
ngày 22 tháng 7 năm Đinh Sửu, thọ 66 tuổi”. Tra cứu niên biểu, chúng ta biết
năm Đinh Sửu tức năm 1707, chứ không phải năm 1697. Như vậy tư liệu xác định
năm mất của Tiến sĩ Nguyễn Tiến Tài chép trong gia phả họ Nguyễn Tiến ở làng
Nhân Vực này có thể bổ sung thêm cho chính sử. Đây là một trong những giá trị của bản gia phả họ
Nguyễn Tiến. Sau khi mất, ông được đưa về quê hương an táng tại vùng Quạt Mo
(thuộc xã Thanh Tùng) được dân xã lập đền thờ phụng, được phối thờ tại Văn miếu
bản huyện (Đình Võ Liệt). Ngoài nhà thờ họ, Nguyễn Tiến Tài cũng được con cháu
lập nhà thờ riêng tại làng Tiên Cầu (xã Thanh Giang), tế lễ muôn đời.
Xét công
trạng, sự nghiệp của ông, ngành Văn hóa các cấp và UBND tỉnh Nghệ An đã thực
hiện các thủ tục hồ sơ đề nghị và được Bộ trưởng Bộ Văn hóa Thông tin ký Quyết định số 534/ QĐ/ VHTT, ngày 11/5/1993 công
nhận nhà thờ và phần mộ của ông là Di dích lịch sử - văn hóa cấp Quốc gia.
Từ sau khi được xếp hạng, dòng họ, ngành văn hóa và chính quyền các cấp đã và
đang từng bước tôn tạo, bảo vệ để gìn giữ và phát huy truyền thống cho các thế
hệ mai sau.
Nhà thờ Tiến sỹ Nguyễn Tiến Tài- Di tích Lịch sử- Văn hóa Quốc gia ở làng Tiên Cầu- Xã Thanh Giang, huyện Thanh Chương, Nghệ An.
Hiện ở Thành phố Vinh (Nghệ An) có đường Nguyễn Tiến Tài dài 230m, rộng
5m, đi từ đường Nguyễn Thị Minh Khai , qua khu dân cư khối Yên Bình (phường
Hưng Bình) tới ngã ba giao với đường Hồ Sỹ Dương. Ngày 13/12/ 2020 HĐND tỉnh
Nghệ An cũng đã có Quyết định đặt tên đường Nguyễn Tiến Tài ở Thị trấn Thanh Chương, Huyện Thanh Chương. Tuyến đường có điểm đầu giáp với đường
Nguyễn Sỹ Sách (Cổng UBND huyện Khối 1A), điểm cuối giáp đường Phạm Kinh Vỹ (Nhà văn hóa Khối 1A), đường được
thiết kế rộng 9 m, dài 750 m, là một trong những tuyến chính, đẹp trên địa bàn.
Trần Đình Hà